Monikkenproductiewerk

Om te kunnen zien of een kaart goed gedrukt is, moet je 'm eigenlijk naast het origineel leggen; dan vallen eventuele afwijkingen (kleur, helderheid, zwarting) snel op. Aanvankelijk overwoog de Universiteit van Amsterdam om de gehele Atlas der Neederlanden tijdelijk naar drukkerij Zrinski in Kroatië over te brengen. Dat bleek - in dit geval letterlijk - geen haalbare kaart, mede omdat Kroatië (nog net) geen lid van de Europese Unie is. Het vervoer van goederen (en zeker dit soort goederen) is tot 1 juli ontzettend ingewikkeld. En daarna beginnen zou te laat zijn.

Nu gaan twee representatieve delen van de Atlas - met veel verschillende soorten kaarten erin - op reis naar het Kroatische Čakovec. Van de andere kaarten worden nu in Amsterdam prints gemaakt, die straks in  naast het aldaar gedrukte werk worden gelegd.

Maar om te weten of die Amsterdamse prints als referentiemateriaal kunnen dienen, worden ze eerst vergeleken met de originele kaarten. Jan Werner en Pieter Kuiper doen deze en volgende week niets anders dan printen, vergelijken, printen, vergelijken, bijstellen, printen, vergelijken.Voor de prints die nu worden gemaakt, geldt: ze moeten het origineel zo dicht mogelijk benaderen. Ondanks het gegeven dat elke printer zijn eigen variaties en afwijking(kjes) in kleur heeft. Met de wetenschap dat deze prints niet op hetzelfde papier kunnen worden geprint als het papier dat straks in Kroatië wordt gebruikt. En dat dit een inkjet print is en er straks voor met offset wordt gewerkt.

Bij de printer. Niet de hele kaart wordt geprint, maar stroken. Op deze print staan stukken van drie verschillende kaarten.

Gewoon daglicht - liefst uit het Noorden, zonder direct zonlicht - is het meest neutrale licht om kleuren goed te kunnen beoordelen. Dat licht is vandaag alleen voorhanden op een smal gangetje dat toegang biedt tot een ander deel van het historische gebouw.

De strook (hier op het origineel) wordt na enig gedelibereer goedgekeurd. Volgende! Nog maar een paar honderd te gaan.

Het werk breidt zich uit over de Kaartenafdeling als een papieren inktvlek.

Update

De derde partij papier  is goedgekeurd: het drukken van de  facsimilebladen van de Atlas kan beginnen. Dat gaat volgende maand (mei) gebeuren in Kroatië. Intussen is er nog heel wat heen en weer gereisd naar en van Picturae in Heiloo, om zaken te herscannen die eerder nog niet goed gelukt waren, meestal vanwege fysieke complicaties. Daarvoor zijn nog verschillende kaarten tijdelijk losgehaald uit de atlas. 

Jan Werner en een collega reizen in mei ook af naar Kroatië, beiden met een atlasdeel onder hun hoede, die samen met een grote hoeveelheid matchprints uit de overige delen de leidraad zal vormen bij het beoordelen van het drukresultaat. Ze blijven zeven volle dagen bij het drukproces. Het wordt spannend! 

Intussen gaat het werk door de indices, appendices en soortgelijke ‘ losse eindjes’ van het begeleidende boek. De hoofdtekst is in principe klaar: die ligt nu bij de eindredactie. Verdere vormgeving, opmaak en dergelijke gaat plaatsvinden mei, juni, juli plaats. Het boek wordt in de loop van augustus gedrukt - peanuts vergeleken bij het drukken en binden van de facsimiledelen. 

Dan zijn er nog de voorbereidingen voor de tentoonstelling over de Atlas later dit jaar. Alles is eigenlijk bijzonder gecompliceerd en moet vooral onderling blijven sporen. Er zijn diverse nevenactiviteiten: Joyce Roodnat en Kester Freriks werken hard aan hun ‘Wandelingen der Neederlanden’;  een wandelboek geïnspireerd op en geillustreerd met kaarten uit de Atlas der Neederlanden en mede gebruikmakend van Werners tektsen over de Atlas der Neederlanden. Voorbeelden daarvan verschijnen nu en dan in het KNAG-blad ‘Geografie’.

Het eerste nummer van Caert-Thresoor van dit jaar zal o.a. gewijd zijn aan de Atlas der Neederlanden. De cover is de hele jaargang getooid met een prachtige kaart van de Zeven Provinciën uit de atlas. Ook is gestart met een elektronische bladwijzerindex, die te zijner tijd op het internet te raadplegen zal zijn. En verder zijn er allerlei kleinere spin-offs, die onze aandacht zullen moeten houden dit jaar. Werner blijft er optimistisch over. 'Ik weet gewoon dat ik dit jaar tot half oktober me natuurlijk geen vakantie kan permitteren – maar het is alles voor de goede zaak.'

Papierfabriek Schut, Heelsum

Papyrus oogsten - oude technieken in moderne papierfabriek...

Bestudering proefdrukken op verschillende soorten papier

Ook bij daglicht

Een uitdaging voor de papiermakers.

Met proefdrukken die in Kroatië zijn gemaakt, reisden Jan Werner (curator), Rob van Diessen (uitgever), Tjeu Ziellemans (grafisch vormgever) eind januari af naar Papierfabriek Schut in Heelsum.   

De facsimile van de Atlas wordt op speciaal daarvoor gemaakt papier gedrukt. Maar wat voor soort papier moet dat worden? De kaarten zijn in verschillende perioden vervaardigd, in de regel koperdruk, op papier uit de 16e, 17e, 18e en vroeg 19e eeuw. De koperen platen waarmee ze zijn gedrukt, zijn allang verdwenen.

Er moet dus geprobeerd worden om met moderne offset druktechnieken het effect van oud-Hollands drukwerk te bereiken. De keuze van het papier is cruciaal. Zwaarte, dikte, vochtgehalte zijn belangrijke factoren, evenals het te bedrdukken oppervlak: als het papier te glad is, zal de afdruk er 'te nieuw' uitzien. Als het papier een wat ruwer oppervlak heeft, oogt het ouder en authentieker, maar zakt met name de zwarte inkt erin en wordt wat valer. Meer druk uitoefenen tijdens het drukken maakt het zwart dan wel zwarter, maar de rest van het oppervlak wordt daardoor juist een beetje groezelig. Kortvezelig papier geeft mooier resultaat, maar het breekt gemakkelijker bij het vouwen - en er zullen straks veel kaarten worden gevouwen. Ga er maar aanstaan...


Aan de hand van de keuzes die nu gemaakt worden, zullen de papiermakers een nieuwe partij van 350 tot 400 kg papier maken voor de volgende proefdruk in Kroatië. Als die proefdruk akkoord is, moet de grote partij papier worden gemaakt - 10 tot 12 ton, gemaakt in één keer gemaakt, speciaal voor de Atlas. 

De drukker zal eerst de stroken drukken, dan de achterkant van de vellen (de achterkant van de kaarten moet er 'neutraal' uitzien, en niet 'te nieuw'  ogen), en tenslotte de kaarten zelf. Dat geeft in Nederland ook nog wat meer ruimte, want er moeten nog enkele tientallen kaarten uit de Atlas worden gehaald om opnieuw gescand worden; de kwaliteit van de eerste scan (waarbij de kaart in het boek zat) was niet goed genoeg. 

Drukkerij Zrinski (Kroatië)

Bericht uit Kroatië. Onlangs was daar een Atlas der Neederlanden-delegatie, onder meer om enkele drukproeven te beoordelen. Met dank aan Jan Werner, die de foto's maakte. 

Drukkerij Zrinski heeft vele illustere voorvaderen. Juraj Zrinski die hier staat afgebeeld is al de vierde Graaf Zrinski - en dat was nog maar in 1603.

Maar men is hier niet voor die historie. Men is hier om de drukproeven te bekijken die zijn gemaakt op de speciale papiermonsters uit Nederland. V.l.n.r.: Željko Strbad (drukker), Rob van Diessen (uitgever), Tjeu Ziellemans (grafisch vormgever).

Het goede nieuws: het papier oogt authentiek, de kleuren komen er mooi uit. Het minder goede nieuws: bij nadere inspectie blijkt dat de zwarte inkt in het papier is getrokken ('het zakt in het papier' zeggen de deskundigen) en wat zwart moet zijn, oogt valer dan op een getrouwe kopie van het origineel. Het is bijna goed - en bijna is niet goed genoeg. 

Terug naar de papierfabriek dus, op zoek naar papiersoort die ook het zwart even donker en scherp weergeeft als op het origineel.

Meten, meten, meten

De facsimile van de Atlas gaat gedrukt worden bij drukkerij Zrinski in Čakovec, een stadje in het noorden van Kroatie. Dat is een buitengewoon ingewikkelde klus. Željko Strbad en Goran Tišljarić zijn overgekomen uit Kroatië om de kaarten op te meten. Niet alleen de buitenmaten, maar ook de marges en de wijze van vouwen. Kaart voor kaart wordt in de juiste volgorde onder de loep genomen, ook de kaarten die (tijdelijk) uit hun band verwijderd zijn. Per band wordt een dummy gemaakt zodat de drukkers straks weten hoe de facsimile in elkaar gezet moet worden. Bij de gecompliceerde vouwen (waardoor bij het openvouwen makkelijk beschadigingen kunnen ontstaan), wordt ook gekeken of er een betere manier is. Ze zijn dagen aan het meten.

Voorbespreking met drukkers, uitgever, en deskundigen van de UvA (foto van Wim van Stormbroek).

Goran Tišljarić noteert de maten.

Željko Strbad meet de binnenmaat van een kaart.

'Navouwen' naar aanleiding van de oorspronkelijke scans van de UvA.

Željko Strbad (met bril) en Goran Tišljarić

Dummy deel vier en voorbeelden van losse kaarten van deel vijf.

Hertogin Hedwige

De Hertogin Hedwigepolder is een ingepolderd deel van het Verdronken Land van Saeftinghe, een natuurgebied in Zeeuws-Vlaanderen. Een klein gedeelte van de polder ligt op Belgisch grondgebied. De naam verwijst naar Hedwige de Ligne (1877-1938) De oppervlakte van het Nederlandse deel bedraagt - schrik niet! - 2,99 km². Het gebied was al voor de Tachtigjarige Oorlog bedijkt. Tijdens deze oorlog staken Nederlandse soldaten in 1584 om strategische redenen (inundatie) de laatste intact gebleven dijken door en verdween Saeftinghe onder water (vandaar de naam het Verdronken Land van Saeftinge). In de 17e eeuw werd opnieuw begonnen met het bedijken, en in 1907 was de Hertogin Hedwigepolder het laatste op de zee veroverde gebied in de oosthoek van Zeeuws-Vlaanderen. De polder ligt naast de Prosperpolder die voor de helft Nederlands en voor de andere helft Belgisch is. In een verdrag tussen Nederland en België over de verdieping van de vaargeul in de Westerschelde ten behoeve van de Antwerpse haven werd vastgelegd dat de polder weer bij het Verdronken Land van Saeftinghe aangesloten zou worden (door het doorsteken van de dijken) bij wijze van natuurcompensatie (meer ruimte voor de Westerschelde). Vanwege dezelfde reden zou in België het aangrenzende deel van de Prosperpolder ook worden heraangesloten bij het Verdronken Land. Wat België, zoals bekend, ook heeft gedaan. Hier een paar kaarten uit de Atlas van dit gebiedje waar zoveel om te doen is. (Bron: Wikipedia)

De Westerschelde 2012

De Hertogin Hedwigepolder ( 'A') Anno 2012

 

Carte particulaire de la partie Orientale du Fl Flander Hollandois (UBAKZL12A8-149)

Nieuwe kaart van Staats Vlaanderen in haare Liemieten (UBA12-137 Detail)

Carte particulaire de la partie Orientale du Fl Flander Hollandois

(ABAKZL12A8_149 Detail)

Flandriae Comitatus Pars Batava (UBAKZL12A8_133 Detail)

Voor en na

De 'in-house' scan

reproductie gemaakt door Pictura Imaginis

Bij het vorige bericht gebruikte ik een 'oude' foto van de kaart van Dordrecht en ommeland. Jan Werner stelde onmiddelijk een betere versie ter beschikking; namelijk het beeld dat voor de fascimile gebruikt zal worden.
Hij stelde voor om de 'lelijke' foto te vervangen, maar als illustratie van het vakmanschap van de firma Pictura Imaginis vermag, laat ik liever de twee foto's tegelijk zien. De bovenste is de door de UvA zelf gemaakte 'status quo' scan.

Daaronder de foto die Pictura Imaginis van deze kaart maakte. Door de kaart onder optimale omstandigheden en slimme belichting te fotograferen, is de vouw in het midden bijna perfect weggewerkt. Zonder Photoshop!

De derde foto is een detail met de vouw (precies in het midden) nog maar nauwelijks zichtbaar. Hij loopt dwars door het dorpje Dubbeldam, dat aan de onderhandelingen met het landhongerige Dordrecht nog een mooie met bomen omlijste straatweg  overhield.

De - nog maar nauwelijks zichtbare - vouw in het midden.

Eiland van Dordrecht, uitgave Matthijs de Vries, ca. 1720

Ter oriëntatie: de kaart is gericht op het zuiden

De stat Dordrecht met de aenpalende landen als Out Dubbeldam, den Zuyt en Noortpolder, den Alloysen of Boven polder, den polder van Wieldrecht met de aenwassen. Als mede de Merwedegront Crayesteyn en vordere rivieren voorby de voornoemden stadt loopende / nieulycx uytgegeven door Matth. de Vries ; [gegraveerd door Bastiaen Stoopendael].   Schaal [ca. 1:17.000].  1 kaart : kopergravure, handgekleurd ; 47,5 x 60 cm.

Er wordt nog aan geslepen en gepolijst, maar over elke kaart van de Atlas heeft conservator Jan Werner nu een tekst geschreven .gepolijst aan de teksten die conservator Jan Werner over elke kaart van de Atlas heeft geschreven. Omdat de collectie zo breed is – de kaarten zijn van verschillende gebieden, verschillende perioden, verschillende makers, voor verschillende doelen en met verschillende technieken. Er kan dus prettige gevarieerd worden, zodat er over alle kaarten wel iets wat bijzonders gezegd kan worden. 

Als voorbeeld een stukje uit de tekst over  'De stat Dordrecht': 

[ Sinds de Elisabethsvloed van 1421] "lag de stad Dordrecht op een klein eiland temidden van uitgestrekte ondiepe wateren en tijdelijk droogvallende gronden. Al snel bleek dat aanslibbingen in hoog tempo op allerlei plaatsen in de omgeving verlanding teweegbrachten: verloren land werd geleidelijk aan herwonnen. Dit mede een handje geholpen door de mens, want de bewoners van Dordrecht plaatsten slikvangers en legden dijken aan teneinde aan- en opslibbing te bevorderen. (...)

Het kostte Dordrecht vrij veel moeite om aan de landzijde goede verdedigingswerken te realiseren. Dat kwam doordat de ambachtsheren van het aangrenzende Dubbeldam niet erg meewerkten. Eindelijk, in 1602 werden de partijen het eens en kon de stadsvrijheid wat naar het zuiden (op deze kaart dus bovenaan) uitgebreid worden. Dubbeldam kreeg octrooi van de Staten om de droogvallende gronden in het ambacht te bedijken. ‘Den deyk van’t Oude Landt van Dubbeldam’ werd gesloten in 1603. We zien mooi centraal vanuit Dordrecht de door bomenrijen omzoomde straatweg dwars door Oud-Dubbeldam lopen. Het is een in het begin van de zeventiende eeuw door Dordrecht aangelegde verharde weg, die de ontsluiting van het groeiende aantal polders van het eiland moest verbeteren. De in 1616 bedijkte Noordpolder leverde bij een kortere dijklengte meer productief land op. De Zuidpolder volgde in 1617, de Aloysenpolder in 1652 en de Wieldrechtse polder in 1659. Niet dat al deze bedijkingen zonder kleerscheuren zware omstandigheden doorstonden. Zo deden zich in de Alloysenpolder onmiddellijk na de voltooiing, in december 1652 meteen een overstroming voor, gevolgd door de jaren 1653, 1659, 1665 en 1682.  Ook de rampen van 1715 en 1717 lieten, zoals de kaart toont, hun sporen na."

Op bovenstaande kaart waar aangeduide overstromingen zijn aangegeven, ligt rechtsonder ook een stukje water in de vorm van een zeester met slappe pootjes. Dat is een eendenkooi, gebruikt om eenden te vangen. Dat dat aardig lukte, is te zien aan de cartouche (het plaatje): man haalt eenden uit mand. Op de grond ligt er al een met gebroken nek en de pootjes omhoog.

Brieven tekenen

Jan Werner begint al flink wat petten te krijgen. Behalve die van conservator en auteur van een paar honderd artikelen over de kaarten van de Atlas der Neederlanden, is er ook de pet van de marketeer. De Atlas moet ook verkocht worden: Voor het produceren van de facsimile van de Atlas - een héél erg mooie uitgave! - zijn namelijk een minimum aantal voorintekeningen nodig. Er zijn er al een flink aantal binnen, maar nog net niet voldoende. Hier worden persoonlijk brieven ondertekend aan lieden en instanties die de aanschaf van de facsimile in overweging zouden moeten nemen. Het kost een paar duiten, maar je krijgt er jaren kijkplezier voor terug.

Digitaliseren

Hoewel de kaarten van de Atlas allemaal digitaal beschikbaar waren, zijn ze voor de facsimile uitgave nog een keer worden gefotografeerd en dan op hoge kwaliteit.  Dat is gedaan door het bedrijf Pictura in Heiloo.

Pictura doet niet alleen aan digitaliseren, ze drukken, ze hosten, ze beheren collecties en ze hebben software om bijvoorbeeld een collectie te beheren en te beschrijven.

Bij een aantal kaarten was iets niet helemaal goed gegaan wat betreft de onderlinge afmetingen, zodat die nog een keer gedaan worden. Voor de Atlas is tenslotte alleen het beste goed genoeg.

Hier wat foto's van de website - bij het eigenlijke werk laat de kok niet in de keuken kijken.